Flåm. Det ustabile fjellpartiet Stiksmoen vises i midten av bildet. Foto: NVE
Du har sikkert vore der: i ein trong dal eller fjord med nakken bøygd bakover og sett opp på ein enorm fjellklump. Og så har det kanskje slått deg: kan dette fjellet rase ned no? Kva om det rasar? Er eg trygg eller ikkje? Kjem eg til å døy? Vil ein tsunami kome og sluke meg i søvne i natt?
Veit desse geologane kva dei held på med eller er det berre tipping? Eg meiner, dei visste jo ikkje kva tid Mannen skulle falle ned.
Tidlegare i år vart fjellpartiet Stiksmoen ved Flåm i Aurland kommune satt under døgnkontinuerleg overvaking fordi den beveger på seg. Korleis er ein komen fram til at nettopp denne beskjedne knausen kan ta over 600 liv ein vakker sommardag?
Det sprekk opp
Går du opp til Stiksmoen frå aust, må du klyve over ein diger sprekk. Eller, det vil seie, du ser ikkje sprekken, for den er fylt igjen med stein, jord og søppel. Men du ser at det ein gong var ei ope sprekk der. Det er mange fjellsprekkar i Norge og dei fleste står relativt i ro. Denne sprekken, derimot, blir faktisk litt og litt større for kvart år. Korleis veit ein det?
På 70-talet var det planlegging av tunnel gjennom Stiksmoen, og klokeleg nok var fjellet undersøkt av geolog. Då oppdaga ein mellom anna at nokre bjørketrær hadde røter som strakk seg tvers over store sprekkar på opp til ein halv meter. Andre stader var bjørkerøtene slite heilt av.
Geologar er ikkje botanikarar, men sjølv steingale folk forstår at dette ikkje er vanleg oppførsel for trær. Derfor målte dei kor langt det var over sprekkene over tid, og fant ut at fjellet beveger seg litt etter litt.
Okay, så det beveger seg. Men skulle dei bygge tunnel gjennom denne katastrofesteinen? Her har vi eit steinmassiv som ikkje klarer halde si eiga vekt på plass, og så bestemmer ein seg for å bore eit stort hol tvers gjennom?
Å skli på blyant
Det kan høyrast ut som galskap, men det har faktisk gått bra med tunnelen. For at fjellet skal kunne bevege seg, må det ha noko å skli på. Det er det vi kallar eit glideplan.
Ingen har nokon sinne sett akkurat kor eit glideplan gjennom Stiksmoen går. Men ved å måle bevegelsar, sjå på linjene i fjellet, kikke nøye etter på flyfoto og dei sprekkene ein kan sjå, fekk
geologane ein slags idé om kor planet var. I tillegg fann dei linser av mineralet grafitt.
Grafitt er ein ingrediens i det svarte i blyanten din, og alle som har gått på skulen veit at spissen på ein blyant er mjukare enn det meste av stein. Sidan grafitten er så mjuk, fungerer det som smørjemiddel på fjell i bevegelse. Finn ein mykje grafitt i fjell som bevegar seg, er det stort sannsyn for at glideplanet går gjennom grafitten.
Dermed kunne geologane sjå at glideplanet går så høgt at ein kunne bore ein tunnel under. Det er som snøras frå tak om vinteren. Kontakten mellom snøen og taket blir glideplanet. Det er heilt trygt å vere inne i huset medan det rasar snø frå taket, men det kan vere livsfarleg å stå rett utanfor.
På same måte var derfor vegen som gjekk på nedsida av Stiksmoen farlegare enn tunnelen som går gjennom fjellet under glideplanet.
Å sjå inn i fjellet
Tunnelen vart bygd og står enno. Men kanskje det framleis ikkje var så idéelt med ein stor fjellklump som sakte, men sikkert bevegar seg ned mot fjorden? På 2010-talet byrja ein undersøke Stiksmoen nok ein gong. Og no fanst det meir teknologi til hjelp.
Tru det eller ei, men stein kan leie straum. Riktig nok er stein ein ganske dårleg straumleiar, og akkurat kor dårleg den er til å leie straum kjem an på kva type mineral som er i fjellet, og om det til dømes er sprekkar eller mykje grunnvatn.
Målet på kor dårleg eit materiale kan leie straum kallar vi for resistivitet. Dette kan vi måle ved å sende straum ned i fjellet og sjå kor mykje som kjem fram til ein mottakar. Sidan ulike typar fjell har ulik resistivitet, kan vi anta kva type fjell eller sprekkar som finst kor med å måle resistiviteten. Sånn kan ein finne grafitten som smørar glideplanet (låg resistivitet) eller sprekkar i glideplanet (høg resistivitet).
Når ein veit kor glideplanet går, kan ein kombinere dette med lasermålingar av overflata gjort med fly. Dermed kan ein rekne seg fram til at heile det ustabile fjellpartiet har eit volum på 397 000 kubikkmeter, eller godt over 100 olympiske svømmebasseng. Det er langt ifrå det største potensielle fjellskredet i Norge, men stort nok til å lage katastrofe skulle det falle ned utan varsel.
For vi veit ikkje om heile fjellpartiet fell ned samtidig, kor god glid det vil få eller kor stor fart det blir. Men dersom nok stein fell i fjorden på same tid, vil det skape ein tsunami over Flåm som kan skylje både lokale og turistar på fjorden.
Kan ein overvake med refleks?
Grunna dette er det no satt opp overvaking av Stiksmoen døgnet rundt. Og her nyttar ein det same som held mange fotgjengarar trygge i vintermørket: refleks. Nokre gongar i veka fyk det nemleg ein satellitt høgt over Stiksmoen og målar avstanden ned til jorda med radar. Her er det satt opp reflektorar som gjev ekstra sterke signal tilbake til satellitten.
Det er heller ikkje berre radar som kan nytte refleks. På elleve ulike stader i fjellet er det satt opp refleksar som blir skanna med laser frå ein stasjon i Flåm fleire gongar om dagen. Denne laseren kan måle forskjellar heilt ned til brøkdelen av ein millimeter.
Fordi laseren og ulike satellittbanar måler frå ulike vinklar, kan ein rekne ut korleis fjellpartiet beveger seg i 3D. Ei ulempe er at laseren ikkje kan måle utan god sikt, og satellitten måler berre nokre gonger i veka. Derfor er det og satt opp ein GPS-målestasjon, slik at ein har fleire system å lene seg på. Dersom fjellet byrjar bevege seg raskare, blir det slått alarm og satt inn fleire tiltak.
Så neste gong du står framfor ein fjellvegg og lurer på om den vil treffe deg midt i planeten, er nok svaret: Ja, det er mogleg. Men i så fall får du nok eit lite forvarsel fyrst.
Denne teksten ble skrevet som en del av eksamen til kurset Overvaking av ustabile fjellsider. Kurset holdes av Institutt for miljø og naturvitskap ved Høgskulen på Vestlandet.
Thor Due (thorgwdue@hotmail.com) er geologistudent på siste året av masterprogrammet Geofare og geomekanikk på Universitetet i Oslo. Han er ferdig utdanna til våren og tar gjerne imot jobbtilbud om lesaren har.
